*VARTO'NUN COĞRAFİ KONUMU VE TARİHİ
Coğrafi Konum:
Varto ilçesi,Muş il alanının kuzeybatısında yer alır. Kuzeyde Erzurum ve batıda Bingöl illeriyle, doğuda Bulanık, güneyde ise Merkez ilçeyle çevrilidir. Yüzölçümü 1418 km2'dir ve Muş il alanının yüzde 17,3'ünü kaplar.
Genellikle dağlarla kaplı olan ilçe alanı, Muş il alanının en yüksek bölümünde yer alır. İlçenin kuzeyini Bingöl Dağları'nın uzantıları engebelendirir. Rakım, Bingöl Dağları'na doğru, ilçenin kuzey sınırında 3000m'yi, Akdoğan ve Şerafettin dağlarının uzantılarında ise 2300m'yi aşar. İlçe alanı, Murat ırmağı ile, Bingöl Çayı ve bu iki akarsuyun kollarınca derin bir biçimde parçalanmıştır. Murat ırmağı, ilçe alanına doğudan girer. Doğu-batı doğrultusunda, Merkez ilçeyle doğal bir sınır oluştururcasına akar. Kayalıdere Köyü'nün batısında Bingöl Suyu'nu alır ve bir dirsekle güneye yönelerek ilçe alanını terkeder. Akdoğan(Hamurpert) Gölü, ilçenin doğusundadır. Bu gölün hemen güneyinde ise Küçük Hamurpert Gölü yer alır.
Varto ilçe merkezi ve birçok köyü, deprem fay hattı üzerindedir. Varto, ilki 1946, ikincisi ise 1966'da olmak üzere iki büyük deprem yaşamıştır. (1966'daki depremde 2118 kişi hayatını kaybetmiştir. Bu depremde Varto merkezi tümüyle yıkılmıştır.)
Varto'nun 1985 nüfus sayımındaki nüfusu 44116'ydı. Muş'un yüzölçüm bakımından olduğu gibi nüfusça da dördüncü büyük ilçesidir. 1966'da yaşanan depremde Varto, ölümler sebebiyle uğradığı nüfus kaybına ek olarak, ilçe merkezi ve köylerindeki binaların büyük bölümü yıkıldığından göçten ötürü de nüfus kaybına uğramıştır.Nüfus yoğunluğu km2'de 31'dir.
Varto ilçesinin 2'si bucak merkezi olan 86 köyü vardır. Bucak merkezi köyler, Çaylar ve Omcalı(Karaköy)'dır. Varto'da halkın en önemli geçim kaynağı, Muş genelinde olduğu gibi tarımdır. Başlıca tarım ürünleri buğday olmak üzere tahıldır. Elma ve armut üretimi önemlidir. Varto, bitkisel üretimden çok hayvancılık bakımından gelişmiştir. Koyun ve kıl keçisi varlığı bakımından Muş'un Merkez İlçe'den sonra ikinci önemli ilçesidir.
Tarihi:
Genelde tüm kaynaklar Varto tarihinin Urartu'larla başladığında birleşir. Yine tüm kaynaklar Varto'da Urartu'lardan sonra Med'lerin,Pers'lerin,Port,Roma ve Bizanslıların kaldığını, 1071 Malazgirt savaşıyla beraber Türklerin egemenliğine geçtiğinde birleşirler.
Kimi kaynaklara göre Varto adının Urartu kelimesinin zamanla halk arasında evrimleşmesi sonucu ortaya çıktığı söylenir. İlçenin ve ilçe merkezinin bilinen en eski adlarından biri de "Gümgüm", halk diliyle "Gımgım"'dır. Bu adın kaynağıyla ilgili olarak çeşitli rivayetler vardır. Bazı kaynaklara göre Oğuz Türklerinin 786 yılında buraya gelmesiyle evlerinin tıklım tıklım olduğu, bugünkü ilçe merkezinin at kişnemeleriyle çınladığı, bu yüzden Akkoyunlu oymakbaşı Goşkar Baba'nın Varto'ya Gımgım adını taktığı, kimi rivayetlere göre de, Bingöl Dağları'nın 3000m rakımında bulunan Goşkar Baba'nın mezarını ziyarete giden halkın gelenekler ölçüsünde, eğlenceler ve anmalar düzenlediği, bu eğlenceler esnasında atlıların düzlükte at koştururken davul gümbürtüsüne benzer sesler çıkardığı ve ilçenin adının bu yüzden "Gımgım" olduğu söylenir.Kimi rivayetlere göre de Varto'da toy kuşlarının çok olmasından dolayı, buraya avcılık yapmaya gelen Selçuklu beylerinin "Toy var" anlamında "Vortoy" dedikleri, bunun zamanla halk içinde "Varto"ya dönüştüğü rivayet edilir.
Bir başka varsayıma göre, Varto'nun etrafındaki veya civarındaki kimi yüksek dağlar bugün sönmüş görünseler de geçmişte birer volkanik dağlardı. Goşkar baba veya Varto'nun güneyindeki Kur Tepesi gibi dağ ve tepelerin çıkardığı seslerden dolayı halkın buraya Gımgım demesi olasıdır.Sık sık deprem olması da bu ismin verilmesinde etkili olabilir.Varto adının ise bir kasaba isminden ziyade bir bölgenin adı olması daha mantıklıdır.
Başka kaynaklara göre de, Varto'nun ancak 900 yıllık bir geçmişinin var olduğu, Urartuların da tarihçilere göre bir Türk uygarlığı olduğu kesinlik kazanmamıştır. Tarihi kaynaklar Urartu uygarlığı içinde birçok Ermeni krallığı olduğu noktasında birleşir. Van, Erivan, Vartoya gibi isimlerin Ermeniceden geldiği biliniyor. Hamidiye alaylarıyla başlayan Ermeni katliamı sürecine kadar, Ermenilerin Varto'da yoğun olarak yaşadığı düşünüldüğünde Varto isminin Ermenice olma olasılığı ağırlık kazanıyor.
Sonuç olarak 1963-64 yılında Kayalıdere Köyü'nde arkeologların yaptığı kazılarda, Urartular ile ilgili kalıntılara ulaşılmıştır. 1071 Malazgirt Savaşı'yla ilçe Selçukluların eline geçmiş daha sonra da Karakoyunlular ve Akkoyunlular hakimiyeti devr almıştır. Varto bölgesi 1514 Çaldıran Savaşı'yla Osmanlıların idaresine geçmiştir. Cumhuriyet sonrasında da belediye ve valiliğin önerisi üzerine, İçişleri Bakanlığı ve TBMM onayı ile VARTO ismini alarak ilçeleşmiştir.
*Bu yazı iki aylık Kültür-Sanat-Edebiyat ve Siyasi dergi GIMGIM'dan kısaltılarak alınmıştır.
Radyo 
Anasayfa 